GENEL BİLGİ: İstinaf incelemesi, temyiz incelemesi gibi bir kanun yolu incelemesidir. Ancak istinaf incelemesinde kanun yolu denetiminin kapsamı, temyizden ayrılmaktadır. İstinafta, ilk derece mahkemesinin kararları maddi ve hukuki açıdan denetlenirken, temyizde alt derece mahkemesinin kararı sadece hukuki açıdan denetlenmektedir.

Sorun 1: Uygulamada istinaf mahkemeleri, temyiz mahkemesi gibi hareket etmektedir.

Uyuşmazlığın çözümünde etkili olabilecek ölçüde önemli delillerin toplanmamış veya değerlendirilmemiş olması ya da talebin önemli bir kısmı hakkında karar verilmemesi olması hâlinde, ilk derece mahkemesinin kararı kaldırılır ve ilgili eksikliklerin giderilmesi için uyuşmazlık dosyası ilk derece mahkemesine gönderilir (HMK m. 353/1-a-6). Bunun için ilk derece mahkemesi tarafından delil veya vakıaların toplanmamış olması gerekir. Delillerin belirli ölçüde toplanmış olması hâlinde, eksikliğin istinaf incelemesi sırasında giderilmesi mümkündür. Bu durumda uyuşmazlık dosyasının ilk derece mahkemesine gönderilmesine gerek yoktur. Ancak uygulamada sıklıkla, istinaf mahkemesi kaldırma ve gönderme kararı vererek, kendi üzerine düşen görevi yerine getirmemektedir. Örneğin, taraflardan biri yemin deliline dayanmış ve ilk derece mahkemesi tarafa yemin teklif etme hakkını hatırlatmamışsa, uyuşmazlığın bu gerekçe ile ilk derecem mahkemesine gönderilmemesi gerekir. Bunun yerine istinaf incelemesinde, tahkikat yapılıp eksiklik giderilmelidir.

Sorun 2: İstinaf mahkemelerinin istinafa uygun bir inceleme yapmaması, yargılama sürecini uzatmaktadır.

İstinaf mahkemesinin küçük bir temyiz mahkemesi gibi hareket etmesi, yani maddi denetim yapmaktan imtina etmesi, yargılamanın uzamasına sebep olmaktadır. Yargılamanın gereksiz yere uzaması, zaman, emek kaybına ve masrafa neden olmaktadır. Bu durum Anayasa’nın 141’inci maddesinde yer alan “Davaların en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılması, yargının görevidir.” ilkesine aykırılık teşkil etmektedir.

Çözüm 1 & 2: İstinaf incelemesi, istinafın ruhuna ve Kanun’a uygun olmalı ve istinaf mahkemeleri şartları varsa delilleri kendileri değerlendirmelidir.

Sorun 3: İlk derece yargılamasındaki eksiklikler doğrudan istinaf incelemesini etkilemektedir. İlk derece yargılamasında uyuşmazlığın eksik veya hatalı tespiti, vakıaların veya delillerin eksik toplanması ilk derece yargılamasında hatalı karar verilmesine sebep olabilir. Bu durum istinaf incelemesini olumsuz etkileyip yargılamanın uzamasına sebebiyet verebilir.

Çözüm 3: İlk derece yargılamasında ön inceleme duruşması/aşaması titizlikle yerine getirilmelidir. Ön inceleme aşamasında uyuşmazlık tam olarak tespit edilmeli ve yargılamanın seyri açığa kavuşturulmalıdır. Ayrıca bu aşamada tarafların dilekçelerinde göstermiş oldukları belgeleri dosyaya sunmaları için gerekli tedbirler alınmalıdır. Böylece dosya istinaf aşamasına hazır hale getirilmelidir.

Sorun 4: İstinaf mahkemelerindeki görevli hâkimlerin konunun uzmanı olması gerekir.

İlk derece mahkemeleri özel ve genel mahkemeler olarak temelde ikiye ayrılır. Özel görevli mahkemeler, ihtisas gerektiren uyuşmazlıklara bakmakla görevli mahkemelerdir. Bu mahkemelerde çalışan hâkimlerin ilgili ihtisas alanı hakkında bilgi sahibi olması beklenir. Aynı durum istinaf mahkemeleri için de geçerli olmalıdır. İstinaf mahkemelerinin hukuk daireleri arasındaki iş bölümünde ihtisasa dikkat edilmekle beraber, tam anlamıyla bu durum sağlanamamıştır. Buralarda görevli hâkimlerin ihtisas alanı hakkında bilgi sahibi olması gerekir. Böylece ilk derece mahkemesinin kararı daha sağlıklı ve doğru bir şekilde denetlenmektedir.

Çözüm 4: İş bölümünde ihtisaslaşma ön plana çıkarılmalı, hâkim seçiminde belirli alanlardaki uzmanlık bilgileri dikkate alınmalıdır.

Sorun 5: İstinaf incelemesinde ıslaha izin verilmemesi, mahkemeye erişim hakkını kısıtlamaktadır.

İstinaf incelemesinde yasak işlemler arasında ıslaha yer verilmiştir. Islah iddia ve savunmanın genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağının istisnalarından birisidir. Islah yolunun istinafta mutlak bir biçimde kapatılması, mahkemeye erişim hakkının ihlâli anlamına gelmektedir. Temyiz incelemesinin aksine istinaf incelemesinde kural, tahkikat yapılması ve uyuşmazlığın esası hakkında karar verilmesidir. İstinaf mahkemesi, tahkikat aşamasında eksiklikleri tamamlar. Ancak Kanun gereği istinaf incelemesinde ıslaha izin verilmemiştir. İstinaf incelemesinde ıslah hakkını kullanamayan taraf ek dava açmaya zorlanmaktadır.

Çözüm 5: İstinaf incelemesinde talep sonucunun artırılmasına izin verecek şekilde kanun değişikliği yapılarak ıslaha izin verilmelidir.

Sorun 6: Üç dereceli yargılama bazı davaların uzun sürmesine neden olmaktadır. Özellikle çabuk sonuçlanması önemli olan ticari nitelikteki davalarda üç dereceli yargılama sistemi ticari hayattan beklenen hızın gerçekleşmesine engel olmaktadır.

Çözüm 6: Ticari davalarda “sıçramalı temyiz” sistemine geçilmesi, bu davaların hızlı bir şekilde sonuçlanmasını sağlayabilir. Bu noktada bazı ticari davalarda ilk derece mahkemesince verilen karara karşı istinaf aşaması atlanarak doğrudan temyize başvurulması mümkün hale getirilmeli ve böylece istinaf incelemesi bu yargılamada ortadan kaldırılmalıdır. Hukuki denetimin yapıldığı temyiz aşamasında sadece bu davalara özgü olarak vakıa denetimi yapılmasına izin verilmeli ve böylece somut olay adaletinin gerçekleşmesi bu şekilde sağlanmalıdır.